تاریخچه شهر تیران و کرون
شهرستان تیران و کَروَن (کروَند) در ۵۱ درجه ۰۹ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۲ درجه و ۴۲دقیقه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۶۴۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است. این شهرستان در ۴۵ کیلومتری اصفهان واقع شده‌است. تیران و کرون از جنوب غربی به استان چهارمحال بختیاری و از شرق و شمال به شهرستان نجف‌آباد، از غرب به شهرستانهای فریدن و چادگان از جنوب به شهرستان لنجان محدود می‌گردد. این شهرستان دارای هوایی نسبتاً معتدل و زمستانهای سرد است.
عبور جاده‌های اصفهان به استان‌های مرکزی وخوزستان و لرستان و غرب کشور و همچنین جاده به استان چهار محال و بختیاری در جنوب شهرستان باعث رونق شهرستان گردیده‌است. ایجاد کارخانه‌های سنگبری متعدد در رضوان شهر از توابع شهرستان تیران و همچنین توسعه منطقه صنعتی شهر تیران باعث ایجاد هزاران شغل برای مردم منطقه گردیده‌است.شهرستان تیران در دوره‌های مختلف باستانی و تاریخی سکونتگاه بشر بوده‌است.مدرک این ادعا وجود سنگ نگاره‌های ۶۰۰۰ ساله در اطراف شهرستان تیران و کرون می‌باشد.
نامگذاری
در ترکیب واژه تیران دو جزء دیده می‌شود: نخست «تیر» که نام ستارهٔ تیر است که در نزد ایرانیان باستان مقدس بوده و «ان» که همان پسوند کثرت و نسبت است و محلی را می‌نمایاند که به تیر منسوب باشد. کرون نیز از دو قسمت «کر» به معنای توانا و «ون» به معنی مانند و شبیه می‌باشد. البته ممکن هم است که «کر» مخفف «کار» به معنای جنگ باشد، مانند کلمات زیر: کارزار، پیکار، کاروان، کَرنا (نای جنگی)، کارنامه (نامه جنگ)، و در این صورت، کرون به معنای میدان جنگ می‌باشد. در گویش محلی واژه کرون، به صورت کروند تلفظ می‌شود
ناهمواریها
تیران و کرون دشتی محدود با شیبی نسبتاً ملایم است که شیب آن از غرب به شرق کاهش می‌یابد. اراضی شهرستان و ارتفاعات آن متعلق به دوران سوم زمین‌شناسی و جزء پیش کوه‌های داخلی زاگرس است. تنها منبع آبی سطحی آن؛ رودخانه کرون (مرغاب) است که از ارتفاعات دالانکوه سر چشمه می‌گیرد.
تقسیمات کشوری
- بخش مرکزی: (تیران، خمیران، خیرآباد، هومان، عزیزآباد، رضوانشهر، آبپونه، حسن آبادآبریزه، ورپشت، تندران، کوهان، خرمنان، جعفرآباد)
- بخش کرون: (افجان، مهدی‌آباد، محمدیه، میرآباد، گنهران، دره بید، چشمه احمدرضا کردعلیا، دولت‌آباد، کردسفلا، قلعه ناظر، دوتو، عسگران، الور، حسن آبادعلیا، ابگرم، قهریزجان، قاسم‌آباد، بودان، سوران)
در حدود ۶۰ روستا و دو شهر رضوان شهر و عسگران از توابع این شهرستان می‌باشد.
شهرستان تیران و کرون بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای دو بخش به نامهای مرکزی و کرون و چهار دهستان به نامهای رضوانیه، ورپشت در بخش مرکزی، کرون سفلی و کرون علیا در بخش کرون می‌باشد. این شهرستان دارای ۴۴ روستای بالای ۲۰ خانوار جمعیت و تعداد ۱۹ روستای زیر ۲۰ خانوار جمعیت و مزارع مسکونی و ۳ شهر به نامهای تیران، عسگران و رضوانشهر می‌باشد.
جمعیت
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهرستان تیران و کرون در سال ۱۳۹۰ برابر با ۶۹۰۴۷ نفر بوده‌است.
گویش اصلی این شهرستان فارسی است.
تاریخی
منبع:مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی دلیل اینکه پسوند فامیل بسیاری از افراد این شهر تهرانی می‌باشد آن است که در گذشته‌ای دور تر نام این شهر طهران بوده‌است. تیران متشکل از دو کلمه «تیر» به معنی درخت و بیشه و «آن» محل آن می‌باشد. کرون نیز از «کر» به معنی توانا و «ون» نسبت آن می‌باشد. منبع: کتاب «الاصفهان» تألیف میر سید علی جناب سال ۱۳۵۳ هجری قمری.
در دورهٔ قاجاریه کرون از بلوکات اصفهان به‌شمار می‌رفته، و شامل دو قسمت علیا و سفلی بوده که مساحتی حدود ۴ × ۱۲ فرسخ را دربر می‌گرفته‌است. آبادیهای معروف کرون علیا دهق، علویجه و حُسنیجه بوده‌است؛ تیران و عسگران نیز از آبادیهای معروف کرون سفلی به‌شمار می‌رفته‌است. در منابع دورهٔ قاجاریه نام‌این شهر به صورت طهران، تیران و آهنگران نیز ضبط شده‌است
در ۱۳۷۶ ش، شهرستان تیران و کرون به مرکزیت شهر تیران تشکیل شد که مشتمل بر دو بخش، چهار دهستان (رضوانیه، وَرْپُشت، کرون سفلا و کرون علیا) و شهر تیران بود (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، ۱۳۷۷ ش، ص ۱۲). سپس در خرداد ۱۳۷۹ آبادی عسکران تبدیل به شهر شد و به عنوان مرکز بخش کرون، در ترکیب شهرستان تیران و کرون درآمد (همو، ۱۳۸۲ش، ص ۲۰).
آب وهوا
شهر تیران دارای آب وهوای بیابانی ونیمه بیابانی با تابستانهای گرم وخشک و زمستانهای سرداست. میزان بارندگی سالانه شهرستان ۲۵۶ میلیمتر درسال است. در شهر تیران بیشترین نم نسبی در زمستان ۷۸ درصد و در تابستان ۱۳ درصد می‌باشد. تعداد روزهای یخبندان درسال ۹۰–۸۰ روز گزارش شده‌است. از نظر وضع جوی برابر با ایستگاه کلیماتولوزی تیران میانگین دما در دی ماه ۵/۴ و حداکثر دما در تیرماه ۲/۳۵ درجه سانتیگراد گزارش شده‌است.
گردشگری
- از مکان‌های معروف این شهر می‌توان به امامزاده احمد حنفیه نوه امام علی و فرزند محمد حنفیه، امامزاده عبداله بن موسی کاظم کوهان، منطقه نمونه گردشگری چشمه مرغاب، حیات وحش قمشلو، امامزاده احمد رضا و سد خمیران اشاره کرد. از دیگر نقاط دیدنی این شهرستان می‌توان به دربند، بنگله بند، تاقاراب، چشمه مرغاب، جوق شاه و باغات درب سنگی اشاره نمود.
- منطقهٔ حفاظت شدهٔ قمشلو:
این حیات وحش یکی از مهمترین و با ارزش‌ترین زیستگا ه‌های احیای گونه قوچ وحشی است و هم اینک به غیر از گله‌های قوچ و میش وحشی پستانداران دیگری از قبیل آهو، کل، بز وحشی، پلنگ، گربه وحشی، گرگ، روباه، کفتار، شغال، خرگوش، جوجه تیغی، تشی و نیز خزندگانی نظیر مار، مارمولک، بزمجه، لاک‌پشت و پرندگانی شکاری مانند عقاب طلایی، شاهین، بالابان، بحری، کرکس، قرق و پرندگان دیگر از جمله کبک، تیهو، کوکر، باقرقره، کبوتر، از وحوش این پناهگاه هستند.
این زیستگاه از قدیمیترین ایام، محل تفرجگاه پادشاهان بوده‌است و به همین مناسبت است که بعضی از آنان مانند شاه عباس اول و مسعود میرزا ظل السلطان در این منطقه قصرهایی را ساخته که یکی از قصرها و پارک‌ها متعلق به ظل السلطان است که بر اثر سکونت در این ناحیه شکل یک دهکده را به خود گرفته‌است. این عمارت و باغ از آثار تماشایی دوران حکومت مسعود میرزا است.
- چشمه مرغاب: چشمهٔ آبی که منبع تأمین آب شهرستان تیران است و به سد شهید منتظری (خمیران) می‌ریزد.
- آبشار کرد
- منطقهٔ حفاظت شدهٔ دالانکوه
- دربند و چاه طبیعی دیو
- امامزاده احمدرضا
- روستای احمدرضا و پرواز تفریحی
- سد خمیران
- لاسمیون
- قلعه تاریخی قمیشلو
قلعه تاریخی قمیشلو در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر تیران با مساحت تقریبی ۹ هزار متر مربع در مرکز پهنه گسترده پارک ملی قمیشلو (وسعت ۸۶ هزار هکتار) واقع شده‌است؛ که متأسفانه بر اثر کمبود فرهنگ حفظ ارزش‌های تاریخی دچار خرابی شده (از جمله نوشتن یادگاری، از بین بردن دیوار هاو.. که شدیداً در کشور ما مرسوم است) البته شایان ذکر است که میراث فرهنگی از این مشکلات جلوگیری کرده و توانسته کمی از این خرابی‌ها بکاهد. نکته جالب توجه این است که این قلعه دارای امتیاز برق بوده و برق آن توسط اولین موتور برق استان اصفهان که دراین قلعه قرار دارد تأمین می‌شده‌است.
قدمت ساخت قلعه به ۱۴۰ الی ۱۶۰ سال قبل بر می‌گردد.
همچنین یکی دیگر ار این مناطق زیبا شیرسفید در روستای دولت‌آباد کرون است که بسیار دیدنی است.
جاذبه‌های طبیعی وتاریخی ومذهبی
جاذبه‌های طبیعی شامل:
- حیات وحش و پارک ملی و ارگ قمیشلو:
پارک ملی و [[پناهگاه حیات وحش]] قمیشلو در ۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان و مجاور شهر تیران واقع شده‌است. وسعت پارک ملی قمیشلو ۲۹۸۸۶ هکتار و وسعت پناهگاه حیات وحش قمیشلو ۸۳۸۸۸ هکتار می‌باشد. گفته می‌شود پارک ملی قمیشلو قدیمیترین منطقه حفاظت شده جهان است. ۱۵۰ سال قبل ظل السلطان پسر بزرگ ناصرالدین شاه و حاکم اصفهان قمیشلو را بعنوان قرق و شگارگاه اختصاصی اعلام و حتی از چرای دام در این منطقه جلوگیری نمود. مهمترین گونه‌های جانوری عبارتند از :آهو، قوچ، میش، پازن، گرگ.
- چشمه مرغاب
- حیات وحش ولاله‌های واژگون دالانکوه و پیست اسکی آن
پیست اسکی دالانکوه که در دامنه‌های شمالی دالانکوه قرار دارد و در زمستان‌ها پذیرای علاقه‌مندان به ورزش‌های زمستانی می‌باشد. قلهٔ دالانکوه با ارتفاع ۳۶۳۶ متر در این منطقه قرار دارد که سالانه افزون بر هزار کوهنورد از سراسر ایران برای صعود به این منطقه عزیمت می‌کنند؛
- سد شهید منتظری (سد خمیران)
- چشمه احمد رضا
- سد چشمه شاهی
جاذبه‌های تاریخی شامل
- ارگ قمیشلو
- قلعه جاجا
- برج‌های کبوتر
- درهای سنگی باغها:تیران به شهر درهای سنگی معروف است. درهای باغات تیران به صورت تخته سنگهای یکپارچه می‌باشد. از تپه ای که در شمال جاجا و در کنار جاده تیران داران قرار دارد این سنگ‌ها تهیه می‌شدند
- مسجدامام حسن مجتبی (مسجدخان)
شجره نامه: مسجد خان در ابتدای پل محله سر پل واقع است. این مسجد با شبستانی ستون سنگی به مانند مساجد شیوه خراسانی و اصفهانی می‌باشد. در ابتدا مسجد کوچکی به جای محل کرآب‌های فعلی بوده و قدمت آنبه بیش از ۶۰۰ سال می‌رسد. پس از آن حاکم تیران نوروز علی خان مسجد فعلی را بنا کرد. دربارهٔ ساخته شدن مسجد اینگونه روایت کرده‌اند که: در نزدیکی مسجد لب رودخانه در کنار آسیاب درخت تنومندی وجود داشته که بر اثر گذشت زمان داخل تنه درخت خالی شده و درویشی عارف در آنجا زندگی می‌کرده‌است. دختر نوروز علی خان به مرض سختی دچار می‌شود و خان جهت رفع بلا قربانی نذر می‌کند. به نوکرش دستور می‌دهد از گوشت قربانی برای درویش ببرند. درویش قبل از گرفتن قربانی به نوکر می‌گوید: به حاکم بگو اگر می‌خواهی فرزندت از مرگ نجات یابد در این مکان مسجدی بناکن. نوکر پیام درویش را به خان میر ساند و نوروز علی خان در تعجب است. درویش از کجا از بیماری دخترش اطلاع داشته لذا به گفته درویش عمل کرده و نذر می‌نماید در صورت سلامتی فرزند مسجدی در مکان فعلی بسازد. سر انجام فرزند خان سلامت یافته و خان قطعه زمینی از باغ شهر خان جدا ساخته و آنرا اختصاص به مسجد می‌دهد. پس از نوروز علی خان ملک محمد سلطان هم در مرمت و بهسازی و ایجاد کرآب مسجد نقش داشته‌است.
مشخصات مسجد:
این مسجد دارای دو شبستان تابستانی و زمستانی می‌باشد. شبستان تابستانی دارای دو ایوان بلند و مقابل هم و روبروی به قبله است. شبستان زمستانی با ستون و سرستون‌های سنگی در داخل زمین می‌باشد. وضو خانه سنتی و قدیمی (کرآب) مربوط به دوران سلطنت کریم خان زند می‌باشد. راهروی هشتی با سنگ آبی از دوران قاجار می‌باشد. این مسجد در گذشته محل اقامه نماز و منبر حضرت آیت الله شیخ جمال الدین مظاهری بوده‌است. اینک این مسجدبه شماره ثبت ۱۳۶۸۲ در تاریخ ۱۵/۰۸/۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته‌است.
- مسجدسید
- آسیاب زیرزمینی
آسیاب زیرزمینی مربوط به دوره قاجار است و در شهر تیران، بلوار معلم، در کنار جوی شاه و ضلع جنوبی خیابان توحید واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۴۰۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
محصولات شامل
- انگور
- گردو
- بادام
- به
- زردآلو
- آلوچه(گوجه سبز)
شخصیت‌ها
از شخصیت‌های این شهر می‌توان به زنده یاد محمد بهنیا که با ساخت مدارس و بیمارستانها و موسسه‌های متعدد در شهر تیران نام نیکی از خود به جا گذاشت و از افراد نزدیک به شاه فقید در پیش از انقلاب اسلامی بود و آیت‌الله حسین مظاهری از مراجع تقلید و رئیس حوزه علمیه اصفهان و آیت‌الله سیدمحمدباقرامامی امام جمعه سابق این شهرستان وآیت الله محمدعلی مظاهری مرجع تقلید عصرقاجار و حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی آقاتهرانی نماینده مجلس مردم تهران وعلی محمدافغانی رمان‌نویس مشهور را نام برد. همچنین «سینا کرونی» (شاعر سدهٔ ۱۳ هجری) و «ژاله سلطانی» مشهور به «ژاله اصفهانی» از شاعران این شهر به‌شمار می‌روند. آقای علی نادری کاپیتان تیم ملی فوتبال ساحلی ایران ساکن روستای حسین‌آباد کرون از روستاهای تیران است.
امامزادگان شهرستان
- امامزاده احمدبن محمدحنفیه که از نوادگان علی ابن ابی طالب است و در تیران واقع است.
- امامزاده عبداله بن موسی بن جعفر در روستای کوهان واقع است.
- امامزاده حسین بن عدنان بن موسی بن جعفر در رضوانشهر
-
امامزاده جواد بن موسی در روستای احمدرضا (معروف به چشمه احمدرضا)
- امامزاده سید سراء الدین فضل (معروف به بابا لنگر) از نوادگان علی ابن موسی الرضا در جنوب عسگران
- امامزاده بی بی فاطمه از نوادگان موسی بن جعفر در روستای محمدیه کرون